PAK LOMAK

PAK LOMAK Oleh Haji Ismail Adnan - Tokoh-tokoh Ternama Negeri Johor (Yayasan Warisan Johor)Pak Lomak ialah salah seorang pejuang terbilang Johor yang sentiasa diingati kerana sumbangan pentingnya dalam perkembangan ghazal sebagai seni muzik yang menjadi identiti kebudayaan Johor. Menurut Mohd. Ishak Abdul Aziz dalam tulisannya yang diterbitkan oleh Kementerian Kebudayaan Belia dan Sukan Malaysia pada tahun 1978, Pak Lomak merupakan seorang tokoh yang digelar sebagai Bapa Ghazal Melayu Johor atau Pendeta Ghazal Melayu Johor. Justeru perbincangan tentang perkembangan muzik ghazal Johor tidak lengkap sekiranya tidak dikaitkan dengan nama Pak Lomak.Sebenarnya sumbangan Pak Lomak dalam pembangunan negeri Johor tidak terbatas dalam perkembangan senimuzik ghazal semata-mata. Beliau juga adalah seorang pegawai tentera yang berdedikasi dalam Pasukan Askar Negeri Johor (Johore Military Force) berpangkat Leftenan Kolonel di bawah pimpinan Seri Paduka Baginda Sultan Ibrahim, pentadbir yang berjaya, penggiat drama bangsawan yang gigih, penulis dan ahli bahasa yang berwibawa. Sehingga akhir hayatnya Pak Lomak adalah Setiausaha Pakatan Bahasa Melayu Persuratan Buku Diraja Johor (PBMPB) di bawah pimpinan Mejar Dato’ Haji Mohd Said Sulaiman. Jawatan-jawatan lain yang pernah disandang oleh Pak Lomak termasuk Komandan Pasukan Askar Negeri Johor, Ahli Mesyuarat Kerajaan Negeri Johor dan Ahli Majlis Menyusun Rang Undang-undang Kawalan Islam Johor.Dalam bidang penulisan, antara hasil karya Pak Lomak termasuk syair-syair yang digubah dengan menggunakan tema berdasarkan bulan-bulan dalam kalendar Islam. Misalnya syair beliau untuk bulan Syawal digubah dalam bentuk Ucapan Selamat Hari Raya Aidilfitri yang kreatif dan menarik.Pak Lomak atau nama sebenarnya Musa bin Yusof telah dilahirkan pada 2 Mac, 1889. Nama Pak Lomak sebenarnya adalah gelaran yang diberi oleh keluarganya sendiri sebagai mengambil sempena kenalan baik keluarga bangsa Jerman yang bernama Lomax. Beliau merupakan anak saudara kepada Ibrahim bin Mohd. Salleh (Pak Yem) dan cucu kepada Mohd. Salleh b. Perang, Dato’ Bentara Luar yang dikenali sebagai perintis ghazal Melayu Johor. Oleh yang demikian, dapatlah dikatakan bahawa Pak Lomak adalah pewaris yang melanjutkan kesinambungan perkembangan ghazal di negeri Johor daripada datuknya, tak ubah bagaikan kuah tumpah ke nasi. Dalam hubungan ini, Dato’ Abdullah Mohamed dalam tulisannya The Ghazal in Arabic Literature and in Malay Music (Malaysia in History, Jilid 14, Oktober 1971, Persatuan Sejarah Malaysia) antara lain menyatakan:(Dato’ Bentara Luar) was a man of great versatility. Among his hobbies was music of all sorts….He brought Malay music, including the ghazal, to the area in Johore…Most members of his families of the old Datos in Johore, have retained an interest in music, especially the ghazal. His grandson, the late Colonel Musa of the old Johore Military Force was one of the finest exponents of the ghazal.Minat Pak Lomak terhadap muzik ghazal amat mendalam. Boleh dikatakan Pak Lomak sanggup pergi kemana sahaja untuk mengetahui lebih banyak lagi hal ehwal dan selok belok muzik ghazal ini. Malah apa sahaja yang dikaitkan dengan muzik dipelajarinya tanpa mengerti erti jemu. Beliau pernah merantau ke India memperlajari muzik, dan kembali ke negeri Johor dengan membawa bersama-sama pelbagai alat muzik India seperti Tabla dan Harmonium yang disesuaikan penggunaannya ke dalam muzik ghazal Melayu. Tidak ketinggalan juga, Pak Lomak memperlajari cara-cara bermain pelbagai alat muzik di samping belajar menyanyi pelbagai lagu berirama Hindustan, Parsi, Cina, Jepun dan lain-lain lagi. Dan segala usaha pembelajarannya itu dilakukan dengan bersungguh-sungguh. Hal ini jelas dapat dilihat dalam melalui tulisan Pak Lomak sendiri yang terungkap di dalam autobiografinya. Dalam autobiografi ini, antara lain Pak Lomak menulis:Berlagu seperti Maulud Melayu, berzanji berqasidah lagu-lagu Arab semuanya itu saya campuri dan permainan bunyi-bunyian dan nyanyian seperti muzik ghazal Melayu, zapin Arab hingga nyanyian dan bunyian Cina dan Jepun itu pun saya campuri juga. Ada juga saya karangkan lagu-lagu joget dan lagu-lagu zapin. Tetapi lagu-lagu ghazal Melayu yang lebih banyak, menurut rentak senjut secara Hindustan.Segala ilmu pengetahuan, kemahiran dan pengalaman yang terhimpun dalam diri Pak Lomak itu dicurahkan dalam usahanya untuk memperkembangkan muzik ghazal Johor, terutama melalui penubuhan kumpulan-kumpulan ghazal di daerah-daerah seluruh negeri Johor. Sesungguhnya Pak Lomak adalah tokoh yang bertanggungjawab menyebar-luaskan muzik ghazal Melayu sehingga akhirnya muzik ini diterima sebagai salah satu cabang kesenian Melayu yang menjadi hak rakyat dan negeri Johor.Dalam hubungan ini, usaha menyebarkan muzik ghazal secara meluas ke daerah-daerah ini amat berkesan. Boleh dikatakan di setiap daerah yang menubuhkan kumpulan ghazal, Pak Lomak pernah menjadi pemimpinnya. Usaha Pak Lomak bermula dengan penubuhan ghazal di Johor Bahru pada tahun 1906. Beberapa pembaharuan telah dilakukan dalam kumpulan ghazal ini, termasuk mendendangkan lagu-lagu berirama Parsi dan Hindustan bersama-sama dengan lagu-lagu ghazal Melayu serta penggunaan tabla sebagai alat tambahan yang digunakan dalam persembahan kumpulannya. Selain itu, Pak Lomak juga pernah memimpin kumpulan ghazal di Muar yang ditubuhkan ketika beliau bertugas sebagai seorang pegawai tentera berpangkat Mejar di dalam Pasukan Askar Negeri Johor yang berpengkalan di Tanjung Ketapang, Muar.Usaha Pak Lomak menubuhkan kumpulan-kumpulan ghazal menyebabkan seni muzik ghazal tersebar luas dan mendapat sambutan hangat daripada masyarakat tempatan. Hal ini merupakan satu perkembangan yang menarik. Bagi meningkatkan lagi perkembangan muzik ghazal ini, Pak Lomak kemudiannya telah berusaha menyediakan satu wadah galakan dalam bentuk pertandingan ghazal antara daerah-daerah di negeri Johor. Pak Lomak sendiri menggerakkan segala perancangan dan perlaksanaan pertandingan ini, termasuk dari segi menyediakan peraturan pertandingan. Pertandingan ini telah diadakan sekitar tahun 1940 an dan pernah dijalankan di Johor Bahru, Batu Pahat dan Singapura.Sesungguhnya Pak Lomak adalah seorang pejuang terbilang Johor yang serba boleh dalam pelbagai bidang - penulisan, pentadbiran, pementasan dan ketenteraan. Namun begitu, sumbangan terbesar Pak Lomak terhadap negeri Johor khasnya dan negara amnya adalah dalam bidang muzik ghazal. Jika datuknya Dato’ Bentara Luar dianggap sebagai perintis ghazal Melayu Johor, maka Pak Lomak adalah penerus tradisi yang amat berwibawa sehingga layak dengan gelaran Bapa Ghazal Melayu Johor.Dalam bidang muzik, Pak Lomak tidak sekadar dapat memainkan pelbagai jenis alat muzik lama dan baru, tetapi juga mencipta lagu-lagu dan sekaligus menyanyikan lagu-lagu tersebut. Lagu-lagu ciptaan Pak Lomak tidak sekadar terhad kepada rentak ghazal sahaja, tetapi meliputi juga lagu-lagu rentak zapin dan joget. Namun begitu, lagu-lagu ghazal lah merupakan ciptaannya yang berkesan, diminati dan terus kekal popular hingga sekarang bagaikan tak lapuk dek hujan dan tak lekang dek panas. Usaha mencipta lagu-lagu ghazal antara lain adalah hasil pertandingan ghazal yang dianjurkannya itu yang telah memberi dorongan kuat untuk terus bergiat dengan lebih aktif di dalam bidang kesenian ini. Antara lagu-lagu ghazal ciptaan Pak Lomak termasuklah Seri Mersing, Musalmah, Embun Menitik, Pak Ngah Balik, Jalak Lenteng, Kuala Sedili, Kuala Mersing, Puteri Ledang, Makan Sirih, Seri Banang, Seri Sedili, Embun Berderai, Teberau Kampung, Fajar Menyingsing, Nari Rendam, Hidup Tak Lama, Seri Muar, Datuk Keramat, Punai Melayang, Gunung Banang, Tanjung Malim dan Seri Pontian.Sebagai kesimpulan, dapatlah diringkaskan bahawa Pak Lomak merupakan seorang tokoh pejuang Johor yang mengangkat martabat negeri ini melalui kesenian, khususnya ghazal Melayu yang amat terkenal itu.”Pak Lomak adalah ghazal dan ghazal adalah Pak Lomak” bukan merupakan ungkapan yang asing apabila merujuk peribadi tokoh penting ini. Pak Lomak telah menyebatikan dirinya dengan muzik Ghazal dan meletakkannya menjadi identiti kebudayaan Johor melalui usaha-usaha berikut:* Mencipta lagu-lagu ghazal berkualiti, terus terkenal dan berkekalan.* Menyebarkan perkembangan ghazal secara luas meliputi daerah-daerah seluruh negeri Johor melalui penubuhan kumpulan-kumpulan ghazal di peringkat daerah.* Memantapkan persembahan ghazal dengan cara menambahkan bilangan alat-alat muzik yang digunakan dalam kumpulan ghazal termasuk alat-alat moden dan traditionaldan* Memodenkan corak persembahan muzik ghazal dengan memasukkan lagu-lagu berirama Hidustan dan Parsi dalam persembahan di samping mengubahsuai penggunaan alat muzik, misalnya gambus menggantikan sitar.Komitmen Pak Lomak terhadap semi muzik ghazal begitu mendalam sekali. Minatnya tidak pernah luntur, kecintaannya tidak pernah pudar dan keyakinannya tidak pernah tergugat. Beliau telah menghabiskan usianya mengabdikan dirinya mengembangkan muzik ghazal Melayu ini secara berterusan. Pak Lomak terus menyemarakkan muzik ghazal hingga ke akhir hayatnya. Beliau telah menghembuskan nafas terakhirnya pada 30 Jun 1960 ketika mengadakan persembahan muzik ghazal di kediaman Ungku Moksin di hadapan para tetamu termasuk yang datang dari Amerika Syarikat. Usia Pak Lomak ketika itu ialah 79 tahun.